Historia pielgrzymowania na przestrzeni dziejów jest bardzo bogata. Biblia wspomina praktyki pielgrzymek, które miały miejsce już w XX/XIX w p.n.e. Za pierwszą pielgrzymkę, która do dziś stanowi wzór pątnictwa, uznaje się wędrówkę Abrahama i ludu Izraelitów przez pustynię do Ziemi Obiecanej, która trwała 40 lat. Również dwunastoletni Jezus odbył pielgrzymkę udając się ze swoimi rodzicami do Jerozolimy na doroczne obchody Paschy.

Czym jest pielgrzymka i jaki jest jej cel?
Pielgrzymka jest wędrówką osób wierzących do miejsc uważanych za święte ze względu na mające tam miejsce objawienia lub związanych z działalnością i obecnością postaci religijnych, którą odbywa się przede wszystkim po to, aby obcować z sacrum i modlić się w bardzo szczególnej atmosferze. Pielgrzymkę można zdefiniować także jako podróż podjętą z motywów religijnych takich jak chęć zadośćuczynienia za popełnione grzechy lub też chęć wyrażenia prośby, np. o zdrowie. Pątnicy pielgrzymują również, aby wyrazić wdzięczność, np. za urodzenie dziecka czy odzyskanie sprawności fizycznej. Pielgrzymowanie wiąże się też ze składaniem wotum w sanktuarium, do którego się wędrowało.

Celem pielgrzymek mogą być miejsca związane z życiem, działalnością i śmiercią osób, które odegrały istotną rolę w kształtowaniu religii, uznanych często za świętych, jak i tych, którzy zapisali się na kartach historii dzięki zasługom w kształtowaniu państwowości, zostały uznane za męczenników czy oddały życie za naród i poglądy. Do miejsc takich można zaliczyć m.in. świątynie, cmentarze (np. Cmentarz Orląt Lwowskich) czy muzea znajdujące się w domach, które zamieszkiwali dawniej święci (np. Muzeum Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II w Wadowicach).

Pielgrzymki dzielimy na zbiorowe lub indywidualne. Pielgrzymki zbiorowe organizowane są przez instytucje religijne. Indywidualni pątnicy mogą wyruszyć samotnie lub przyłączyć się do większych grup pielgrzymkowych.

Początki pielgrzymowania
Historia pielgrzymowania pokazuje, że wędrówki pątników przez wieki były częścią życia religijnego i społecznym zjawiskiem o olbrzymim znaczeniu kulturowym. Świątynie, do których podróżowano były najczęściej grobowcami, poczynając od Świętego Grobu Jezusa w Jerozolimie. Grób Świętego Jakuba Starszego w Santiago de Compostela „rywalizował” z mogiłą Thomasa Becketa, spoczywającego w angielskim Canterbury. Od początku chrześcijaństwa najliczniejszą grupę stanowiły pielgrzymki związane z kultem grobu (męczenników i świętych). W pierwszych wiekach chrześcijaństwa do najważniejszych ośrodków związanych z kultem męczenników i świętych należały m.in. Efez, Antiochia, Konstantynopol i Patras. Również w Europie powstało wiele tego typu ośrodków, m.in. Santiago de Compostela (grób św. Jakuba), Rzym (groby św. Piotra i św. Pawła), Asyż (grób św. Franciszka), Padwa (grób św. Antoniego), San Giovanni Rotondo (grób św. Ojca Pio). W Polsce są to m.in.: Gniezno (relikwie św. Wojciecha), Kraków (relikwie św. Stanisława Biskupa i Męczennika), Stary Sącz (grób św. Kingi), Trzebnica (grób św. Jadwigi Śląskiej), Warszawa (grób bł. ks. Jerzego Popiełuszki), Kraków (grób św. Faustyny).

Od czasów Konstantyna Wielkiego, po ustaniu masowych prześladowań chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim, rozpoczął się intensywny rozwój pielgrzymek a ich celem stały się miejsca biblijne. Historia pielgrzymowania wskazuje, iż jednym z pierwszych celów pątników była Jerozolima z Golgotą i Grobem Pańskim. Zapoczątkowała je św. Helena, która odnalazła relikwie Krzyża Świętego. Pielgrzymki do Grobu Pańskiego w VII w. stały się rzadkością po zdobyciu Palestyny przez Arabów. W związku z utrudnionymi i niebezpiecznymi podróżami do Ziemi Świętej zaczęły powstawać w X w. w Europie obiekty sakralne z kopiami kaplicy Grobu Pańskiego (do końca XV w. powstało około 24 kopii) lub świątynie wyglądem wzorowane na Grobie Pańskim (np. kościół San Sepolcro w Mediolanie). Część z nich wznieśli i pełnili przy nich symboliczną wartę Bracia Krzyżowi Jerozolimskiego Grobu Pańskiego, zwani w Polsce bożogrobcami. Sanktuarium Grobu Pańskiego stało się także inspiracją dla różnych obiektów sakralnych, których budowa była spowodowana sprawowaniem liturgii Wielkiego Tygodnia i wywołana rozwojem kultu Męki Pańskiej. Pragnieniem każdego chrześcijanina była chęć dotarcia do miejsc związanych z męczeńską śmiercią Jezusa. Niestety z różnych względów nie zawsze było to możliwe. Pod koniec średniowiecza w Europie Zachodniej pojawiły się więc kalwarie i drogi krzyżowe. Wraz z zakładaniem kalwarii powstawały misteria Męki Pańskiej, które w okresie Wielkiego Tygodnia ściągały wielu pielgrzymów chcących uczestniczyć w inscenizacji ostatniej drogi i śmierci Chrystusa. Do najbardziej znanych stanowiących współcześnie atrakcje turystyczne należą misteria w Sewilli czy Oberammergau, a w Polsce w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Historia pielgrzymowania to również wyprawy krzyżowców. W XI w. zrodziła się idea krucjat w obronie Ziemi Świętej, którą zapoczątkował papież Urban II. Zaapelował do europejskiego rycerstwa o zaangażowanie się w militarną walkę, której głównym celem stało się odzyskanie panowania chrześcijan w Ziemi Świętej. Wojska udające się na pole bitwy chciały zyskać sławę, nabyć ziemie czy zyskać kontakty handlowe. Mimo wszystko głównym motywem pozostały względy religijne – chęć wyrażenia pobożności oraz modlitwa o  wstawiennictwo u konkretnego świętego patrona. W dziele Jana Długosza pt. „Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” znajduje się historia pielgrzymowania księcia Henryka Sandomierskiego z wyprawy do Ziemi Świętej :

„Przejmowała go bowiem troska o sprawy wyższego rzędu, a jego wielkoduszny umysł gardził rzeczami ziemskimi i niskimi. Myślał stale o wielkich sprawach, dzięki którym mogłaby i jego cnota zajaśnieć i miłosierdzie Boże dać się przebłagać. Szczególnym jednak jego pragnieniem było udać się z możliwie jak największym wojskiem na pomoc Ziemi Świętej.

Gdy szczęśliwie dotarł do Ziemi Świętej i uczcił Grób Święty, przyłączył się do wojska króla jerozolimskiego Baldwina. Pełniąc bardzo dzielnie powinność rycerską w walce z Saracenami, marzył o zdobyciu palmy męczeńskiej. Ale los nie dał mu wtedy tego osiągnąć. Spędziwszy tam cały rok, kiedy padła część jego żołnierzy, częściowo w tych walkach, a częściowo wskutek niegodnego klimatu, wrócił zdrowy do kraju”.

Sama podróż do Ziemi Świętej wymagała długotrwałych przygotowań: złożenia ślubu krucjatowego, zgody papieża, udziału w specjalnych nabożeństwach. Podczas uroczystego ceremoniału pątnik otrzymywał atrybuty pielgrzyma: płaszcz, kapelusz i kij. Istotne było również zebranie odpowiedniej kwoty pieniędzy oraz zorganizowanie własnego orszaku składającego się z rycerstwa i służby. Krzyżowcy i pielgrzymi na lądzie przemieszczali się konno a sama wędrówka w jedną stronę zajmowała około czterech miesięcy. Z kolei wyprawy morskie trwały od czterech do sześciu tygodni, co uzależnione było od warunków pogodowych oraz szczęścia, gdyż na morzu nie brakowało piratów atakujących obce statki. Po przypłynięciu do Jaffy pielgrzymi musieli czekać w porcie kilka dni w oczekiwaniu na przewodnika, bez którego chrześcijanom z Europy nie wolno było poruszać się po Ziemi Świętej. Podobnie jak dzisiaj opiekę nad pielgrzymami sprawowali wówczas franciszkanie, którzy zapewniali pątnikom nocleg i pouczali jak mają się zachowywać. Dla przykładu chrześcijanie odwiedzający Ziemię Świętą nie mogli wchodzić do meczetów, zakazywano im kontaktów z muzułmanami, a także nie wolno im było zaczepiać kobiet. Nie wskazane było również ujawnianie swojego stanu społecznego, gdyż odwiedzanie miejsc świętych wiązało się z niebezpieczeństwem napadu. Podczas pielgrzymki, która na miejscu trwała przeciętnie około 10 dni, pątnicy odwiedzali najważniejsze miejsca święte, do których przede wszystkim należało zaliczyć: Bazylikę Grobu Bożego, Golgotę, Górę Oliwną i Dolinę Jozafata, Betlejem.

Namacalny ślad upamiętniający krzyżowców można znaleźć będąc w krypcie św. Heleny, gdzie na jej ścianach znajdują się tysiące krzyży wyrytych przez pielgrzymów.

Pielgrzymki do grobów
Historia pielgrzymowania osiągnęła apogeum w średniowieczu, które było złotym okresem ruchu pątniczego. Szczególnie rozwinął się wówczas kult świętych i zwyczaj pielgrzymowania do ich grobów. Związane było to z faktem, iż śmierć w tamtych czasach była dość powszechna ze względu na liczne wojny i epidemie, które dziesiątkowały ludzkie zbiorowości. Kult męczenników, tak rozpowszechniony w średniowiecznej Europie, opierał się w głównej mierze na moralności i religijności świętych, ale nawiązywał jednocześnie do charakteru tortur i męczeńskiej śmierci, jakiej doświadczyli. Pielgrzymki były wówczas traktowane jako forma duchowego przygotowania do śmierci. Okres ten możemy uznać za początek tanatoturystyki, o której można przeczytać w naszym wcześniejszym wpisie.

Jednym z najstarszych i najbardziej znanych ośrodków pielgrzymowania do grobu jest Santiago de Compostela, gdzie pochowany jest św. Jakub. W XII w. miejsce to zostało uznane za jeden z trzech najważniejszych (obok Jerozolimy i Rzymu) ośrodków dla chrześcijan. Od tamtego czasu do grobu apostoła odbywają się masowe pielgrzymki z całej Europy. Do sanktuarium prowadziło wiele szlaków pielgrzymkowych, wzdłuż których powstawały hospicja przy których zakładano cmentarze przeznaczone do grzebania tych, którzy zmarli w czasie pielgrzymowania. Zjawisko grzebania ad sanctos, czyli najbliżej miejsca, gdzie spoczywają śmiertelne szczątki świętego, było w średniowieczu bardzo popularne.

Wierni odbywają pielgrzymki również do miejsc, w których znajdują się ciała świętych, które nie uległy rozkładowi i eksponowane są niejednokrotnie w przeszkolonych trumnach lub sarkofagach. Na całym świecie w kościołach, wystawionych jest na widok publiczny ponad 200 zachowanych od rozkładu ciał (np. św. Bernadeta w Nevers czy św. Jan Maria Vianney w Ars). Jeżeli ciało uległo rozkładowi, prezentowane są wówczas wiernym relikwie z fragmentami ciała, na które przeznaczano najczęściej serce, rękę lub głowę. Do dnia dzisiejszego kult relikwii, nadal przyciąga pielgrzymów.

Wokół relikwii organizowane jest życie religijne, a wiele miejscowości rozwijała się dzięki wzrostowi ruchu pielgrzymkowego. Przykładem może być miejscowość Annaya w Libanie, gdzie historia pielgrzymowania jest stosunkowo krótka. Od 1993 roku 22 dnia każdego miesiąca odbywa się procesja z pustelni w stronę klasztoru, gdzie znajduje się grób świętego Charbela. Udział w niej za każdym razem bierze kilka tysięcy wiernych z całego świata.

 z procesji do grobu św. Charbela w Annaya

Pielgrzymki do miejsc męczeńskiej śmierci
Zarówno I jak i II wojna światowa dokonały wielkiego spustoszenia wśród społeczności całego świata. Konsekwencją tego była żałoba całych społeczeństw. Wiele państw stworzyło miejsca, służące zachowaniu pamięci o tych, którzy odeszli. Znajdowało to wyraz zwłaszcza we wznoszeniu pomników, fundowaniu tablic, organizowaniu zbiorowych mogił i cmentarzy.

Amerykańska wojna secesyjna wpłynęła na formę upamiętnienia poległych na polach chwały. Ciała żołnierzy były grzebane na organizowanych w pobliżu miejsc bitew cmentarzach, takich jak Narodowy Cmentarz w Gettysburgu, czy w mogiłach na miejscu śmierci, jak we wraku okrętu USS Arizona w Pearl Harbour. Niestety, nie zawsze istnieje szansa odwiedzin grobów poległych żołnierzy. Alternatywą są w takich przypadkach pomniki z nazwiskami poległych, które znajdują się poza miejscem bitwy. W ten sposób na całym świecie możemy znaleźć symboliczne groby i pomniki.

W kategoriach pielgrzymki można również rozpatrywać podróże do grobów osób poległych na wojnach, w katastrofach, podczas ataków terrorystycznych czy masowych czystek etnicznych i ludobójstwa. Oprócz celów religijnych możemy tutaj mówić również o motywach edukacyjnych, wychowawczych i patriotycznych. Przykładami takich miejsc są m.in. Ground Zero w Nowym Jorku, nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, groby pomordowanych żołnierzy w Kozielsku, Ostaszkowie i Katyniu, cmentarze wojenne poległych żołnierzy na frontach europejskich, afrykańskich, azjatyckich i amerykańskich, czy miejsce katastrofy samolotu prezydenckiego z 2010 roku w Smoleńsku.

Istnieje również możliwość odbycia pielgrzymki śladami męczeńskiej śmierci czego przykładem może być szlak Męczeńskiej Drogi Błogosławionego Księdza Jerzego Popiełuszki. Jej start ma miejsce w Parafii pw św. Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy, gdzie Eucharystia sprawowana wieczorem 19.10.1984 roku była ostatnią w życiu ks. Jerzego Popiełuszki. Następnie trasa prowadzi przez Górsk k. Torunia, gdzie ks. Popiełuszko został porwany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa oraz Toruń, gdzie podjął próbę ucieczki z rąk oprawców. Punktem docelowym pielgrzymki jest tama we Włocławku, gdzie Kapelan „Solidarności” zginął męczeńską śmiercią.