Zespół klasztorny zakonu paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie to jedno z ważniejszych miejsc kultu Matki Bożej i od wieków najważniejszy ośrodek pielgrzymkowy w Polsce. Od pojawienia się na Jasnej Górze, aż do współczesności, obraz Matki Boskiej Częstochowskiej jest ściśle związany z historią Polski.

W 1655 r. Jasną Górę obroniono przez oblężeniem Szwedów. 1.04.1656 r. król Jan II Kazimierz Waza złożył śluby lwowskie i ogłosił Maryję Królową Korony Polskiej. 27.07.1920 r. odnowiono obranie NMP Królową Polski. 26.08.1956 r. złożono Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego napisane przez uwięzionego wówczas prymasa Stefana Wyszyńskiego. 3.05.1966 r. na Jasnej Górze odbyły się centralne uroczystości religijne millenium chrztu Polski. Ojciec Święty Jan Paweł II odwiedzał Jasną Górę w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1997 i 1999. W 2006 r. był tu papież Benedykt XVI.

Główny cel pątników to obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, który od początku słynie cudami. Otrzymywane łaski potwierdza wielka liczba wotów i ciągły rozwój ruchu pielgrzymkowego. Cudowny wizerunek namalowano na drewnianej tablicy o wymiarach 122,2 x 82,2 cm i grubości 3,5 cm. Obraz należy do ikon określanych jako Hodegetria. Przedstawia Najświętszą Maryję Pannę w pozycji stojącej z Dzieciątkiem Jezus na lewym ręku. Ich twarze są zamyślone i poważne. Przez prawy policzek Maryi biegną dwie równoległe rysy, które przecina trzecia na linii nosa. Jej szyję znaczy sześć cięć. Uważa się, że rysy powstały podczas napadu na klasztor w Wielkanoc, 14 kwietnia 1430 roku. Banda z Czech, Moraw i Śląska pozbawiwszy go wszystkich skarbów, chciała zabrać także cudowny obraz, lecz niewidoczna siła zatrzymywała konie. Jeden z grabieżców zrzucił świętą ikonę na ziemię, a inny uderzył mieczem po twarzy. Oczywiście obraz poddano renowacji, jednak postanowiono pozostawić blizny, które stały się śladem w pamięci pokoleń. Znakiem mówiącym o kulcie Maryi i wspomnieniem o napadzie, wspomnieniem trudnych momentów w naszej historii przeżytych dzięki wstawiennictwu Madonny.

Prawa ręka Matki Bożej spoczywa na piersi. Jej strój to niebiesko – granatowe suknia i płaszcz ze złocistymi liliami. Nad czołem Maryi widnieje sześcioramienna gwiazda. Jezus, odziany w karminową sukienkę, w lewej ręce trzyma księgę, a prawą unosi w geście błogosławieństwa. Niebiesko – zielone tło obrazu rozjaśnia kompozycja złotych nimbów wokół głów Maryi i Jezusa. Według legendy twórcą obrazu jest św. Łukasz Ewangelista, który namalował go na deskach stołu Świętej Rodziny. Czas powstania obrazu nie jest znany. Według badań obecne malowidło (nie obraz) powstało w XIII – XIV w. Obraz ma cechy ikony, ale w ścisłym znaczeniu ikoną nie jest. Pierwszej koronacji obrazu koronami papieskimi dokonano 8.09.1717 r. Korony skradzione w 1909 r. zastąpiono 22.05.1910 r. papieskimi koronami milenijnymi. Ojciec święty Jan Paweł II ofiarował nowe złote korony dla obrazu Matki Bożej 1.04.2005 r. Wizerunek jest ozdabiany cennymi sukienkami, których obecnie jest dziewięć.

Po przybyciu z Rusi w 1384 r. obraz Matki Bożej umieszczono w drewnianym kościółku klasztoru paulinów. Aby pomieścić coraz liczniejszych pielgrzymów, za panowania króla Władysława Jagiełły, przy wydatnym wsparciu królowej Jadwigi, zbudowano gotycką kaplicę. Obecnie jest to prezbiterium. Od reszty świątyni oddziela je krata gdańska z 1644 r. Święty wizerunek umieszczono w barokowym, hebanowym ołtarzu z 1650 r. Zdobi go bogata srebrna dekoracja rzeźbiarska. Srebrna zasłona pochodzi z 1673 r. W latach 1642 – 1644 do kaplicy dołączono trójnawową budowlę barokową. Trzecią część kaplicy dobudowano w 1929 r. Filary i ściany budowli pokrywają ryngrafy i tablice wotywne związane z walką o niepodległość Polski. W niszy lewej ściany umieszczono urnę z prochami Ojca Augustyna Kordeckiego. Sanktuarium Cudownego Obrazu Matki Bożej łączy w sobie różnorodne style architektoniczne, ale wszystkie jego miejsca mówią nam o wielkich wydarzeniach z dziejów naszego narodu i przede wszystkich o wielkim umiłowaniu Polaków dla Pani tego miejsca.

Na temat powstania Klasztoru krąży wiele legend. Jedna z nich mówi, że książę Władysław zapragnął przewieźć cudowną ikonę do Opola, lecz po drodze wóz z ikoną zatrzymał się w Częstochowie. Konie, które go ciągnęły nie chciały ruszyć się z miejsca. Książe uznał to za znak z niebios i postanowił właśnie tu pozostawić ikonę. Inne z podań mówi, że książe Władysław miał widzenie senne, w którym to Obrończyni Niebieska nakazała mu przenieść ikonę na Jasną Górę.

Klasztor na Jasnej Górze ufundował aktem z 9.08.1382 r. książę Władysław Opolczyk, który sprowadził z Węgier paulinów i ofiarował im dawny kościół parafialny. Dwa lata później sprowadzono z Rusi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia NMP wybudowano na początku XV w. Był jednonawowy z wydłużonym prezbiterium. Kościół posiadał wieżę i był połączony z kaplicą Matki Bożej i klasztorem. W drugiej połowie XV w. dobudowano trójnawowy korpus. W latach 1620 – 1648 wybudowano wokół klasztoru mury obronne. W 1690 r. spłonęło wyposażenie kościoła. Obecna barokowa bazylika pw. Krzyża Świętego i Narodzenia MB powstała w latach 1692 – 1695 i 1706 – 1728. Wieża klasztoru, o wysokości 106,3 cm, była do niedawna najwyższą w Polsce. Na jej najwyższą, piątą kondygnację, prowadzi 516 stopni. Kurant zegara składa się z 36 dzwonów i dzwonków. Sklepienia kościoła pokrywają freski z końca XVII w. otoczone wspaniałymi dekoracjami stiukowymi. Główny ołtarz przedstawia scenę Wniebowzięcia NMP. Zawieszono nad nim srebrną lampę – dar królowej Marii Sobieskiej. Świątynia posiada dziewięć ołtarzy bocznych, cztery kaplice i wspaniałe organy. Między bazyliką i kaplicą Matki Bożej wzniesiono w pierwszej połowie XVII w. piętrową budowlę. Parter zajmuje zakrystia a piętro skarbiec. Zakrystia posiada piękne wyposażenie i dekoracje z XVII – XVIII w. W skarbcu zgromadzono dary wotywne o różnym charakterze, wymowie i wartości. Zbiory powstały na przestrzeni sześciu wieków. Są przede wszystkim symbolem łączności pokoleń w wierze i wdzięczności. Mimo zawirowań historycznych większość wotów zachowała się do dziś. Od drugiej połowy XVII w. skarbiec jest muzeum, ze skatalogowanymi zbiorami. Klasztor jasnogórski posiada bardzo bogatą bibliotekę. W zbiorach posiada ponad 13 tysięcy starodruków i średniowieczne rękopisy iluminowane. Również tu zachwyca zabytkowe wyposażenie. W 1647 r. wybudowano reprezentacyjną salę dysput, obecną Salę Rycerską. Zdobią ją obrazy ilustrujące historię zakonu i sztandary bojowe z obu wojen światowych. Dzwonnica z XVII w. mieści Kaplicę Pamięci Narodu, w której m.in. znajdują się urny z ziemią z miejsc gdzie Polacy przelewali krew. Zabytkowy refektarz, w części klauzurowej zakonu, to nie tylko jadalnia, ale i miejsce przyjęć ważnych gości klasztoru. W dawnej drukarni utworzono w 1982 r. muzeum 600-lecia sanktuarium jasnogórskiego. We wnętrzu Bastionu św. Rocha utworzono Skarbiec Pamięci Narodu z ekspozycją wotów o charakterze patriotycznym. W parku, na wałach Jasnej Góry, znajduje się monumentalna droga krzyżowa ukończona w 1913 r. Jest to narodowe wotum na jubileusz 1900 r. Zaprojektował ją Stefan Szyller, a odlane z brązu grupy figur 14 stacji wykonał rzeźbiarz Pius Weloński. W pobliżu Kaplicy Cudownego Obrazu jest eksponowany wielki cykl malarski „Golgota Jasnogórska”, namalowany przez Jerzego Dudę-Gracza.

Nazwę Jasna Góra nadali klasztorowi węgierscy paulini na pamiątkę macierzystego klasztoru św. Wawrzyńca na Jasnej Górze w Budzie. Pochodzi od jasnego koloru skały wapiennego wzgórza o wysokości 293 m n.p.m., na którym usytuowano klasztor.
Koronacja obrazu w 1717 r. była drugą na ziemiach polskich. Wcześniej, w 1651 r., koronowano obraz Matki Bożej Łaskawej z kościoła pijarów w Warszawie.